Zarys historyczny wsi Warta Bolesławiecka

Warta Bolesławiecka to wieś ulicówka położona 8 km na południowy wschód od Bolesławca na drodze wojewódzkiej Bolesławiec-Złotoryja.

Po raz pierwszy Warta Bolesławiecka w źródłach pisemnych pojawiła się w dokumencie lokalizacyjnym Lwówka z roku 1217, w którym określono wieś jako die Warthe, następnie w „Księdze Uposażeń Biskupstwa Wrocławskiego” zapisano Wartha 1305, w 1310 in Wartha circa Lenberch, później Warthaw. Na mapie z 1736 roku oznaczona jako Warthe. Po stronie lwóweckiej leżała strażnica, dwór usytuowany w miejscu obecnych ruin zamkowych. Po stronie bolesławieckiej stał legendarny Gwiezdny Zamek - Stemburg. Johann Bergemann w kronice miasta Bolesławca z lat 1829-1831, na podstawie dokumentów znajdujących się w zamkowym archiwum wspomina, że Warta musiała istnieć zanim została wymieniona w dokumencie z roku 1217. Jego zdaniem na początku XII wieku stała tam karczma przydrożna, która zwała się „die Warte" - poczekalnia. Nazwa ta wywodziła się z tego, iż służyła ona podróżującym jako miejsce spotkań, „gdzie jeden czekał na drugiego, aby bezpiecznie przejechać przez gęsty las od Alzenau do Bunzlau (Bolesławca), w którym często podróżujących napadali rozbójnicy”. Częste napady organizowane na jadących przez tutejszy las, doprowadziły do powstania w tym miejscu dużej osady.
Z czasem, przy karczmie powstały nowe gospodarstwa, tworząc wieś, która przekształciła się w osadę celną.

W innych źródłach podkreśla się, że również tutaj założono wartownię z uwagi na bardzo częste napady w tej okolicy. Jakiś wpływ na powstanie i rozwinięcie się tutaj osady miało z pewnością wydobywanie w tej okolicy (na południe od Warty w kierunku Lubkowa) złotonośnego kruszcu.

Poszukiwacze historii mogą w Warcie Bolesławieckiej znaleźć wiele jej śladów. Około 500 kroków na południowy zachód od skraju parku dworskiego, przy granicy lasu natkniemy się na starą ruinę zamczyska. Zachował się po nim kamienny mur obwodowy założony na czworoboku – pozostałość zapewne wieży mieszkalnej. Jest on otoczony wałami i podwójną fosą czerpiącą niegdyś wodę z pobliskiego strumienia.

Ruina ta to pozostałość pierwszego średniowiecznego zamku w Warcie Bolesławieckiej, połączonego niegdyś podziemnym przejściem - jak mówi cytowana przez Eduarda Dewitza legenda - z zamkiem w Grodźcu. Tenże autor podkreśla jednak, że już za jego czasów nie można było znaleźć żadnych śladów tegoż podziemnego przejścia. Był on grodem granicznym strzegącym przejścia oddzielającego terytorium lwóweckie od bolesławieckiego. Dwór po stronie lwóweckiej leżał na miejscu dzisiejszych ruin renesansowego zamku.

Obiekt nazywany był niegdyś Sternburg, czyli „Gwiezdny Zamek” lub Sternmauer – Gwiezdne Mury, czy też Sterschanze – Gwiezdne Wały. Znajdujące się wokół pola nosiły od tych ruin nazwę Sternäcker, zaś młyn na Złotym Potoku określany był jako Sternmühle. Trudno nam powiedzieć, skąd pochodzi ta nazwa. W zasadzie źródła nic konkretnego nie mówią na ten temat, przy czym możemy przypuszczać, iż mogło się to wiązać z wyglądem dawnego zamku, ze skrzyżowaniem miejscowych dróg, czy też może z właścicielem.
XIX – wieczne kroniki informują, że zamek ten został założony pod koniec XII lub na początku XIII wieku przez rycerzy z Zakonu Templariuszy. Innym przykładem zamku założonego przez Templariuszy, o którym pisało się w miejscowych kronikach, była warownia w Kraśniku Górnym. Rozpisywał się o tym miejscowy proboszcz Weber. Być może pomylił on obiekty bądź, co bądź położone nie tak daleko od siebie. Pierwszym znanym właścicielem Gwiezdnego Zamku był nieokreślony z imienia rycerz Stewitz, czy też Stiebitz. Był on typowym pod koniec średniowiecza przykładem rycerza – rabusia, którego naśladował zresztą później bardziej sławny konfratr „ Czarny Krzysztof ” (Schwarzen Christoph). Niegdyś przy zamku stała figura rycerza Stiebitz, która jednak jeszcze w dawnych czasach zniknęła.

Jeszcze przez ostatnią wojną, w narożniku zamkowego ogrodu, wystawiono wykonaną przez miejscowego rzemieślnika kamienną figurę legendarnego rycerza Gwiezdnego Zamku.
Co ciekawe, w wydanej w roku 1844 pracy K.A. Müllera „Die Vaterländische Bilder oder Gesichte und Beschreibung sammtlicher Burgen und Ritterschlösser Schlesiens” poświęconej śląskim zamkom, autor wymienił również Wartę Bolesławiecką, przy czym nie skoncentrował się na renesansowym zamku, ale właśnie na ruinach gwiezdnej warowni.

Zdaniem zaś Bergemanna, właścicielem zamku był rycerz Zedlitz vom Stern, zaś później von Stewitz. Ruiny zwane były Sternmauer, czyli Gwiezdne Mury. Wspominał również o rzeźbie rycerza na murach, a także o „ Czarnym Krzysztofie”- rycerzu rabusiu von Reisewitz.

Pięknym zabytkiem miejscowości jest Kościół katolicki pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. O legendarnych początkach Kościoła w Warcie piszę poniżej, przy czym wspomnieć należy, iż legenda powstania świątyni pokrywa się z ustaleniami XIX – wiecznych badaczy. Hermann Neuling w spisie śląskich kościołów zanotował, jak gdyby idąc śladem legendy, datę 1327 jako rok wzniesienia miejscowej świątyni pod koniec XVI wieku i w wieku XVIII, zaś ostatecznie ukształtowano dzisiejszy wygląd podczas prac w roku 1872.

Zamek w Warcie Bolesławieckiej zbudowany został w latach 1540/41 przez miejscowego dziedzica Hansa von Zedlitz. Jest to budowla wzniesiona na rzucie podkowy o nieregularnych kształtach fasad, ozdobionych stylizowanymi szczytami i sgraffitem, a także ryzalitami oraz wykuszami. Podobna jest w stylu do renesansowej części zamku w Gościszowie i Grodźcu.

Zwracają naszą uwagę przede wszystkim wspomniane sgraffita, wały, fosa i most z XVIII wieku – elementy widoczne wyraźnie zwłaszcza od strony folwarku. Zamek został rozbudowany na barokowy pałac w XVII i XVIII wieku. Wtedy też od wschodu postawiono stojące do dzisiaj budynki gospodarcze folwarku. Kolejna duża przebudowa miała miejsce pod koniec wieku XIX, a konkretnie w roku 1899. W tym mniej więcej czasie zorganizowany był już wokół duży park krajobrazowy w stylu angielskim, z aleją grabową i kilkusetletnimi już wtedy dębami. Miejscowy dziedzic hodował w nim m.in. jelenie szlachetne i daniele. Wewnątrz zamku możemy podziwiać pięknie zdobiony renesansowy portal z zachowanym w dobrym stanie napisem informującym o czasie powstania zamku, a także konfesji właściciela Hansa von Zedlitz:

„ W roku 1540 po Narodzeniu Chrystusa. Słowo Pańskie pozostanie na wieki”.

Drugi fragment tekstu zdradza nam, że fundator musiał być heretykiem, gdyż w tym czasie było to zawołanie protestantów.

W zamkowym parku stała niegdyś, jak już wcześniej pisałam, kamienna figura rycerza von Stiebitz, będąca repliką podobnej, ustawionej pierwotnie na murach Gwiezdnego Zamku. Niestety ślad po niej zaginął.
Wszyscy, którzy wjeżdżają do Warty od zachodu, zwrócą uwagę na samotnie stojącą, późnorenesansową kamienną kapliczkę. Nie wiemy, przez kogo została ufundowana i komu została poświęcona. Ze źródeł wiemy, że umieszczona była niegdyś na niej data 1681, dziś już niewidoczna, podobnie jak napisy. Zwraca uwagę fakt, że to niewielkie sanktuarium obrócone jest tyłem do drogi. Nie wiemy jednak, czym jest to spowodowane. Dodajmy, że na kamiennym cokole widzimy scenę ukrzyżowania, zaś po obu stronach figury Matki Boskiej i św. Jana.

Z pewnością zastanawiające jest położenie starej karczmy usytuowanej w centrum wsi, w sąsiedztwie kościoła. Zauważmy, iż stoi ona jak gdyby na przekór szlakowi komunikacyjnemu od strony Złotoryi. Z pewnością w tym to właśnie miejscu znajdowała się legendarna średniowieczna tawerna, od której wzięła początek wieś. To tutaj musiano również pobierać cło od przejeżdżających.

Jadąc w kierunku Wartowic po lewej stronie drogi rozpoczyna się kilkusetmetrowy wał ziemny porośnięty drzewami. Dodajmy, że tworzy on niesamowite akustyczne wrażenie echa odbijając dźwięk z położoną po północnej stronie ścianą lasu. W centrum wału biegnie aleja utworzona z około stuletnich drzew posadzonych równomiernie.

Aleja kończy się na pozostałości po kamiennej bramie prowadzącej na przepięknie położony cmentarz dworski przy Stimmrich. Głównym jego punktem jest mauzoleum poświęcone właścicielom zamku w Warcie. Składa się ono z trzech kamiennych sarkofagów przykrytych kamiennym baldachimem, zwieńczonym ocynkowaną blachą. Całość podtrzymuje osiem oszlifowanych piaskowcowych kolumn. Same sarkofagi zostały chyba oszabrowane, na co wskazują pęknięcia na płytach. Mimo to, jesteśmy w stanie odczytać, do kogo należały. Pierwsza, po lewej stronie, przykrywa miejsce wiecznego spoczynku pułkownika w stanie spoczynku- hrabiego Klemensa von Merveldt zmarłego 11 marca 1923 rok.

Pod napisem na nagrobku dostrzeżemy dużych rozmiarów jelenie rogi – scypuł symbolizujący zamiłowanie hrabiego do myślistwa.
Pod środkową płytą, w miejscu honorowym przykrytym największym sklepieniem, pochowana została hrabina Joanna von Merveldt zmarła ponad rok po mężu, bo 8 sierpnia 1924 roku.
Trzeci i ostatni grób należał do Róży hrabiny von Frankenberg, z domu baronowej von Hauer zmarłej 17 grudnia 1897 roku.

Na każdej płycie w górze wyrzeźbiono duże tarcze należące do zmarłych. Za mauzoleum zobaczymy pojedyncze groby należące do służby zamkowej i innych osób powiązanych z dworem. Spośród nich odczytam jedynie nagrobek niejakiego Pawła Meinhardta zmarłego w lipcu 1924 roku i Karola Lange. Na samym końcu wału stoi stary drewniany krzyż, pochodzący jeszcze z czasów powstania całego cmentarza, czyli z lat 20-tych naszego wieku.

Na terenie wsi spotkamy zlokalizowane przez Longina Łukawskiego cztery pomnikowe głazy narzutowe:

„STRÓŻ ” - leży po północno – zachodnim narożniku ogrodzenia dawnych sadów folwarcznych, 0,5 km na zachód od Niebyłczyc. Jego wymiary to: obwód 400 cm, wysokość 80 cm, długość 150 cm. Zbudowany jest z średnioziarnistego, ciemnoróżowego granitu i pokryty mszakami. Wydobyto go podczas prac ziemnych.

Około 200 metrów na południe od niego leży inny głaz o obwodzie 380 cm, o nazwie „ZAMKOWY” - znajduje się w fosie zamkowej przy Sternburgu, przy źródle Złotego Potoku. Jego wymiary: 400 cm x 80 cm x 140 cm. Jest to granit szaroróżowy, średnioziarnisty. W jego pobliżu leżą trzy inne głazy narzutowe o obwodach przekraczających 240 cm.

Głaz o nazwie „SZORSTKI” - powinniśmy odnaleźć przy dawnym, dziś zarośniętym, stawie przy polnej drodze do Lubkowa. Jego wymiary to: 400 cm x 90 cm x 140 cm. Zbudowany jest z szaroróżowego granitu gruboziarnistego.

„NOWY” to głaz usytuowany w niewielkich zaroślach, 200 m na północ od poprzedniego . Ma wymiary 400 cm x 90 cm x 130 cm. Jest to granit ciemnoróżowy, średnioziarnisty. Odnaleziono go w 1982 roku.

 

 

Małgorzata Kwiatkowska, fragment książki „GMINA WARTA BOLESŁAWIECKA w zarysie dziejów i w dobie samorządności”, rok 2008

 

Urząd Gminy Warta Bolesławiecka
Warta Bolesławiecka 40c
59-720 Warta Bolesławiecka
tel. 75 738 95 92, 75 738 95 97
e-mail (sekretariat): urzad@wartabol.pl

Godziny otwarcia
poniedziałek od 7.30 do 15.30
wtorek od 7.30 do 16.00
środa od 7.30 do 15.30
czwartek od 7.30 do 15.30
piątek od 7.30 do 15.00



Iwiny | Jurków | Lubków | Raciborowice Dolne | Raciborowice Górne | Szczytnica | Tomaszów Bolesławiecki | Warta Bolesławiecka | Wartowice | Wilczy las
Deklaracja dostępności

Copyright © 2009 Urząd Gminy Warta Bolesławiecja, Aplikacje internetowe ESC SA
array(5) { ["option"]=> string(2) "18" ["action"]=> string(13) "articles_show" ["art_id"]=> string(2) "38" ["menu_id"]=> string(2) "66" ["page"]=> string(1) "2" }